Szlachta w Panu Tadeuszu

5796 Szlachta w utworze traktowana jest jak kolejny bohater, mamy tu jednak do czynienia z bohaterem zbiorowym. Jest to taki typ bohatera, gdzie nawet konkretne postaci tworzą określone typy wzajemnie się uzupełniające i tworzące spójny oraz całościowy obraz.

Obraz szlachty jest w Panu Tadeuszu bogaty w szczegóły i różne typy konkretnych postaci reprezentujących w utworze ten stan. Szlachcicami są przecież zarówno Soplice, Hrabia, Podkomorzostwo, jaki i Gerwazy z Protazy oraz Dobrzyńscy i im podobni szlachcice zaściankowi. O tym, jakie środowisko będzie ukazane w epopei swiadczy już sam podtytuł dzieła, w którym czytamy o „historii szlacheckiej”.

Wymienione postaci stanowią reprezentację kolejnych typów szlachty: magnaterii, szlachty średniozamożnej i zaściankowej. Przedstawiciele pierwszego typu to: Podkomorzostwo i Hrabia, ale także wspomniani tylko Wojewoda i Stolnik. Są oni ukazani z dużą sympatią – widać żal, iż przedstawicieli tego typu szlachty jest już coraz mniej. Wszak Podkomorzy to „ostatni, co tak poloneza wodzi”. Ambiwalentnie oceniane jest jednak młodsze pokolenie magnaterii, które w utworze przedstawia Hrabia. Ostatecznie okaże się on bohaterskim żołnierzem, ale wcześniej przedstawia ukazywany jest jako przejaskrawiony przykład romantyka. Nie magnateria jest jednak główną grupą społeczną opisywana przez Mickiewicza.

Uwaga poety skupia się przede wszystkim na życiu średniozamożnej szlachty ziemiańskiej. Jak pisze wybitny znawca twórczości Mickiewicza, Konrad Górski:

Nieprzypadkowo opowiadanie zaczyna się od opisu dworku szlacheckiego, jego otoczenia i wnętrza.

Jest to najbliższa poecie ideowo i biograficznie grupa społeczna. Przedstawicielami jej w utworze są: Tadeusz, Sędzia, większość jego gości, galeria urzędników, tzn. Asesor, Rejent, Protazy, a także Gerwazy oraz Wojski Hreczecha. O wysokiej ocenie tej grupy świadczy siła życzliwości, którą okazuje narrator wobec decyzji Zosi o dobrowolnym wyborze ziemiańskiego sposobu życia.

Jak zauważa Konrad Górski, wyróżniającą się postacią jest w tej grupie Wojski. W miarę rozrastania się poematu urasta też rola Wojskiego. Początkowo zajmuje on zaszczytne miejsce zastępcy gospodarza, ale nie jest bardzo widoczny. Jednak od sceny polowania, którym wspaniale dowodzi, ciągle ukazuje swoje nowe umiejętności: mistrzowską grę na rogu, celność w rzucaniu nożem, znajomość ludowej astrologii, a wreszcie spryt wojenny, dzięki któremu udaje się pokonać Moskali. W końcowych księgach okazuje się ponadto utalentowanym kuchmistrzem i ostatecznie marszałkiem dworu. Wszystkie te cechy składają się na barwny i wieloraki obraz szlachcica. Różne umiejętności każą domyślać się fragmentów zapewne bogatego w doświadczenia życie. Wojski bowiem „z niejednego pieca chleb jadał”. Przekonują nas o tym jego opowieści, które poza bogactwem doświadczeń wskazują również na kolejną charakterystyczną cechę Hreczechy, tzn. na jego talent gawędziarski.

Ważne jest również to, iż właśnie członkowie tej grupy przedstawiani są jako przekaziciele tradycji. Największym z nich, nieomal żywa księga tradycji jest Sędzia, który zarówno słowem swoim, jak i zachowaniem wyraża ciągłość tradycji i obyczajów polskich. Podobną rolę spełnia w utworze Wojski, który w rozmowie z gen. Dąbrowskim przedstawia m.in. historię jednego z dwu szczegółowo opisanych w utworze obyczajów, tzn. sejmiku szlacheckiego. Załączając w nich naukę dotyczącą kwestii wiary i wolności:

Dopóki wiara kwitła, szanowano prawa,
Była wolność z porządkiem i z dostatkiem sława!

Istotny jest także fakt, kto przejmie tę tradycję. Widać wyraźnie, że młoda magnateria nie nadaje się do tego. Dlatego też rola ta przypadnie w udziale Tadeuszowi. Dopiero jego wzorem podąży Hrabia, odrzucając szczęście osobiste dla dobra ojczyzny. Tym samym wielu badaczy motywuje zmianę tytułu poematu chęcią uczynienia z bohatera tytułowego typowego reprezentanta pokolenia, które ma przejąć tradycje dawnej Polski. Przy czym podkreśla się, że pewne zmiany są nieuniknione, jak na przykład konieczność zmiany ustroju społecznego. Czyni to Tadeusz nie ze świadomością wielkiej zmiany, ale niejako naturalnie, z przyrodzonej troski o poddanych. W obrazie tej grupy szlachty pragnął poeta ukazać to, co najlepsze, najwznioślejsze, za czym rodzi się tęsknota. Bohaterowie wyrażają sobą tylko pozytywne wartości, które należy ocalić od zapomnienia.

Ostatnim typem szlachty ukazanej w poemacie jest szlachta zaściankowa, reprezentowana w największej mierze przez ród Dobrzyńskich. Ta grupa jest najbardziej, choć nie wyłącznie i całkowicie, napiętnowana przez poetę. Karygodne jest zwłaszcza dopuszczenie się bezprawnego zajazdu na Sopliców. Widzimy jednak, że krytyka prowadzona jest jak gdyby z przymrużeniem oka. Dla Mickiewicza ważniejsza przy portretowaniu zbiorowości jest pozytywna strona natury tych szlachciców, czyli ich żywość, odwaga, szybkość w podejmowaniu decyzji i zdolność do czynu. Cechy te przyćmiewają takie przywary, jak: kłótliwość, płytkość intelektualną, stawianie siły i wiary we własne możliwości nad rozsądkiem i trzeźwą oceną sytuacji. Za takie zachowanie zostają zresztą w utworze ukarani fatalnym zakończeniem zajazdu.